Vind je het lastig om je voor te bereiden op de laatste levensfase? Weet je niet waar en hoe te beginnen? Dan zijn hier enkele hulpmiddelen:

Gesprekshulpen

Kaartjes van Betekenis, 50 vragen die er toe doen is een laagdrempelig hulpmiddel om over het levenseinde in gesprek te raken met gezinsleden, familie, vrienden of collega’s. Het bevat uiterst gevarieerde vragen over het levenseinde. Sommige gaan over de uitvaart, andere gaan over rouw en weer andere hebben betrekking op de mogelijk benodigde zorg in de laatste levensfase. De vragen zetten aan tot het nadenken over diverse onderwerpen die met het levenseinde verbonden zijn: van afscheid nemen tot uitvaart, van de kijk op het hiernamaals tot de houding waarmee men in het leven staat. Er zitten zeer praktische vragen tussen (zoals ‘Weet je het al, begraven of cremeren?’ of ‘Heb jij een wilsverklaring?’) maar ook existentiële (zoals ‘Als je nu doodgaat, heeft je leven dan zin gehad?’ of ‘Is er leven na de dood?).
Klik hier voor meer informatie en/of bestellen.

Oog in Oog. Samen praten over als en dan is een effectieve gesprekshulp met vragen over de toekomst die voor iedereen komt. De vragen op de kaarten helpen mensen zich voor te bereiden op die toekomst. Het doosje bevat vijftig kaarten waarvan 34 vraagkaarten, tien actiekaarten en zes kaarten met tips en uitleg. ‘Oog in Oog’ is vooral bedoeld voor stellen, waarbij er bij één van de twee sprake is van een ernstige ziekte of een hoge leeftijd, waardoor het verlenen van zorg dichterbij kan komen: twee partners bij voorbeeld, broer/zus of kind/ouder. Op de vraagkaarten staan altijd twee vragen: een hoofdvraag en een subvraag. Dit zorgt voor extra verdieping van de gesprekken. Enkele voorbeelden van de vragen zijn: Wie of wat heb jij nodig om het leven waardevol te laten zijn? (Hoe kan ik (of een ander) je helpen het leven die waarde te laten behouden?) en Wat moet ik absoluut over jou weten als ik voor jou zorg? (Moet iedereen die voor jou zorgt dat weten, of alleen ik?)
Klik hier voor meer informatie en/of bestellen.

Heeft de dood een kleur? En 49 andere filosofische vragen over leven en dood is een gesprekshulp voor gesprekken over leven en dood met – met name – kinderen en jongeren. De vijftig vragen in deze gesprekshulp zijn filosofisch, en soms ogenschijnlijk surrealistisch van aard (zoals ‘Gaat een groot dier meer dood dan een klein dier?’ of ‘Is verdriet in de zomer hetzelfde als verdriet in de winter?’). Ze bieden daarmee zinvolle aanknopingspunten aan voor gesprekken met een jonge doelgroep. De vragen in de gesprekshulp nodigen uit tot samen onderzoeken, samen bespreken, samen verkennen. De verwondering staat centraal. Net als de dialoog. Het gaat niet om je gelijk krijgen, niet om discussiëren en ‘winnen’. Deze gesprekshulp wordt veel op scholen gebruikt, vooral om zonder actuele aanleiding (een overleden docent of ouder, een ernstig ziek kind in de klas) over het levenseinde te praten.
Klik hier voor meer informatie en/of bestellen.

Praatposter Nu en straks. Wandel er eens over is een hulpmiddel van MantelzorgNL, de organisatie voor mantelzorgers. De tool richt zich met name op gesprekken tussen ouders en kinderen over de toekomstige zorg die de ouders mogelijk nodig gaan hebben, en welke rol de kinderen daarin kunnen spelen. Enkele voorbeeldvragen zijn: Wie wil je dat er namens jou beslist als jij het zelf niet meer kan? Welke zorg zou jij overlaten aan een vreemde? Waar vraag je liever een bekende voor? De vragen gaan behalve over zorg ook over ouder worden, financiën, wonen en werken.
Klik hier voor meer informatie en/of bestellen.  

Gesprekskaart Over leven en dood is een hulpmiddel van de NFK, de Nederlandse Vereniging van Kankerpatiëntenorganisaties. Op de kaart staan vele vragen waarover patiënten en naasten met elkaar (of met zorgverleners) kunnen praten. De vragen zijn verdeeld over diverse gespreksterreinen, zoals lichamelijk, psychisch en sociaal, zingeving/spiritualiteit en stervensfase. De gesprekskaart is in twee versies te downloaden: voor digitaal gebruik en als print. Klik hier voor meer informatie. 

Notitieboekje

In het boekje Notities over het einde van mijn leven kun je tal van zaken vastleggen. Over behandeling en verzorging bij voorbeeld. Over afscheid nemen en uitvaart. Het boekje is ook als zorgverklaring te gebruiken. Het bevat daarnaast een pagina met stellingen, zodat je kunt aangeven hoe je bij voorbeeld denkt over doorbehandelen en het kiezen van het moment van sterven. De stellingen zijn ook ideaal om over dergelijke thema’s te praten met naasten. Ook is er een pagina met de vraag: ‘Wat vind ik belangrijk in de laatste levensfase?’ De mogelijke antwoorden die je kunt aankruisen, zoals pijnvrij zijn, privacy, niemand tot last zijn of sterven tijdens de slaap, kunnen aanleiding zijn voor gesprekken met naasten.
Klik hier voor meer informatie en/of bestellen.

Brief aan de naasten

“De laatste tijd denk ik meer na over mijn laatste levensfase. Over wat ik van betekenis zou vinden als ik geconfronteerd word met een ongeneeslijke ziekte, een ongeval of iets anders waardoor mijn leven eindigt. Over hoe ik de zorg zie rond mijn sterven en afscheid. Ik vind het belangrijk om over mijn wensen met jou van gedachten te wisselen.” Zo begint de voorbeeldbrief aan een naaste, die jou voert langs thema’s als laatste wensen, de mate waarin er over ziekte en dood gesproken mag worden en tal van medische beslissingen. Dit uit de Verenigde Staten afkomstige idee is in 2017 vertaald naar het Nederlands, onder verantwoordelijkheid van de Coalitie Van Betekenis tot het Einde. Bij de voorbeeldbrief hoort ook een begrippenkader als bijlage.
Klik hier voor meer informatie.

App

Before you leave is een waardevolle app voor gezinnen waarvan één van de leden ongeneeslijk ziek is. Het is een interactieve app, die het niet alleen mogelijk maakt inspirerende vragen met elkaar te bespreken, maar ook geluids- of video-opnames te maken van (die) gesprekken. De app is gratis en biedt veel keuzes. Je bepaalt zelf of je enkel de vragen gebruikt, of dat je een verhaal wilt vastleggen en/of delen met uitgenodigde familieleden en vrienden.
Klik hier voor meer informatie en/of downloaden.

Boeken

Als ik later dood ben, en wat ik dan zou willen is een uitgave van SENS Uitvaarten in Utrecht en richt zich op het afscheid en de uitvaart. Het boek helpt je daar op een speelse manier over na te denken. Het is een werkboek vol informatie en ideeën. Voor iedereen die eens stil wil staan bij zijn of haar eigen afscheid, of zich afvraagt wat daar allemaal bij komt kijken.
Klik hier voor meer informatie en/of bestellen.

Wensenboekjes

Wie uitsluitend de eigen uitvaartwensen wil vastleggen, kan kiezen uit een enorm aanbod. Bijna iedere grote uitvaartondernemer en/of uitvaartverzekeraar biedt zogeheten wensenboekjes aan, waarin mensen hun gedachten over de eigen uitvaart kunnen vastleggen. Google maar op ‘uitvaartwensen vastleggen’, en je ziet de mogelijkheden van onder meer Yarden, DELA en Monuta.

Voor kleine gezelschappen en groepen

Soms organiseren ouderenbonden, kerkgenootschappen of andere organisaties speciale themabijeenkomsten over de laatste levensfase en/of het levenseinde. Wie een hulpmiddel zoekt voor dergelijke bijeenkomsten, zodat deelnemers in kleine gezelschappen met elkaar in gesprek kunnen gaan, kan gebruik maken van twee bierviltjes. Dit zijn voor deze doelen zeer effectieve (en goedkope) hulpmiddelen.

Op het ene bierviltje staat aan de ene kant: Zullen we over de dood praten? Op de andere zijde staan 19 vragen waarmee de deelnemers die vraag inhoud geven. De vragen staan in een cirkel, en worden steeds persoonlijker naarmate de cirkel dichterbij de kern komt. De vragen variëren van ‘Wat moet er op je grafsteen staan?’ (buitenste cirkel) tot aan ‘Als je nu sterft, heeft je leven dan zin gehad?’.

Op het andere bierviltje staat aan de ene kant: Zullen we over de toekomst praten? Op de andere zijde staan 6 vragen die van wezenlijke waarde zijn in de laatste levensfase. Twee voorbeeldvragen zijn: ‘Welke hoop heb je, als je naar de toekomst kijkt?’ en ‘Als er niet veel tijd meer is, wat is dan belangrijk voor jou?’
Klik hier voor meer informatie en/of bestellen.

Sinds 2017 biedt de Coalitie Van Betekenis tot het Einde zogeheten dialooggesprekken aan. Onder begeleiding van een ervaren vrijwilliger, wordt in kleine groepjes over het levenseinde gesproken. De bijeenkomsten duren anderhalf uur. Klik hier voor meer informatie.

Speciaal voor ouderen zijn de publieksbijeenkomsten ‘Spreken over het levenseinde’ bedoeld. Het format voor die bijeenkomsten is ontwikkeld door het Netwerk Palliatieve Zorg Almere. Om het organiseren van deze bijeenkomsten te vergemakkelijken is een draaiboek geschreven en zijn er voorbeelden gemaakt voor de uitnodigingsbrief, een PowerPoint-presentatie en een evaluatieformulier opgenomen.

Voor afdelingen van KBO-Brabant heeft het hoofdkantoor eveneens een format ontwikkeld. Enkele tientallen afdelingen hebben inmiddels in eigen regio of dorp voorlichtingsavonden ‘In gesprek over het levenseinde’ verzorgd.

Tekst: Rob Bruntink